Η Ιταλική κατοχή της Λέρου 1912-1943 εμπόδισε την ανάπτυξη οργανωμένης πρωτοβουλίας για την συγκέντρωση ιστορικού αρχειακού υλικού που ήταν διάσπαρτο. Αυτό παρέμενε συγκεντρωμένο στα προσωπικά αρχεία επιφανών Λεριών τόσον του νησιού όσον και της διασποράς . Χαρακτηριστικά αναφέρουμε τα ονόματα του αρχιτέκτονα και πληρεξουσίου των Νοτίων Σποράδων στην Υψηλή Πύλη Ιωάννη Γεδεών ,του διάσημου μεσαιωνολόγου , υπομνηματογράφου , διευθυντή της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης Κωνσταντινουπόλεως και αργότερα ακαδημαϊκού Μανουήλ Γεδεών , του ελληνοδιδάσκαλου Αδαμαντίου Χαραμή στην Ρωσία , του εθνικού ευεργέτη Παρίση Μπελένη , του συνεργάτη του Ελευθερίου Βενιζέλου ,γραμματέα του Ελληνικού Προξενείου στο Μάντσεστερ και αργότερα διευθυντή της Πατριαρχικής βιβλιοθήκης στην Αλεξάνδρεια Θεοδώρου Μοσχονά , του μέλους της ελληνικής κυβέρνησης Γεωργίου Ρούσσου και του εφοπλιστή και συνεργάτη του Ελευθερίου Βενιζέλου Πάρη Ρούσσου .Μοναδική εξαίρεση αποτέλεσε η βιβλιοθήκη της Παναγιάς του Κάστρου στην οποία σώζονται μέχρι σήμερα σπάνιες εκδόσεις του 16ου και 17ου αιώνα .Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά την διάρκεια των γερμανικών βομβαρδισμών αυτά έμειναν κρυμμένα σε ένα πηγάδι του κάστρου

Μετά την απελευθέρωση τα Γενικά Αρχεία του Κράτους με το 8219/ 25-6-1952 έγγραφο τους ζητούν από τον καθηγητή του Γυμνασίου Ανδρέα Σεραφετινίδη να αποστείλει κατάλογο χειρογράφων και εγγράφων που φυλάσσονταν στην τότε βιβλιοθήκη της Λεριακής Εστίας που το 1955 μετεξελίχθηκε σε Δημοτική Βιβλιοθήκη Λέρου . Η Λεριακή Εστία δια του προέδρου της Πάρη Ρούσσου ,δημάρχου Λέρου ,απέστειλε κατάλογο των χειρογράφων και των εκδόσεων που περιγράφονται αναλυτικά και στο βιβλίο « Σπάνιαι εκδόσεις και χειρόγραφα της βιβλιοθήκης Λέρου »που εκδόθηκε το 1954 από τον Α Σεραφετινίδη.

Με την 66/9-7-1987 απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου που κοινοποιήθηκε με το ΦΕΚ 773/31-10 -1986 θα ιδρυθεί το Δημοτικό Πνευματικό Κέντρο Λέρου . Μεταξύ των άλλων τμημάτων του ΠΚ θα ιδρυθεί και Ιστορικό Αρχείο που θα στεγαστεί μαζί με το μουσείο στον Πύργο του Μπελένη . Τελικά με το Π.Δ 170/91 ( ΦΕΚ 68 / τΑ/13-591) θα ιδρυθεί το Τοπικό Ιστορικό Αρχείο Λέρου που εποπτεύεται από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους. Το Τοπικό Ιστορικό Αρχείο θα στεγαστεί σε νεοκλασικό κτίριο .στον Πλάτανο και πρώτος του Προϊστάμενος θα είναι ο αείμνηστος Μανόλης Ήσυχος . Βασικός αρχειακός πυρήνας του θα είναι το αρχειακό υλικό του Ιστορικού Αρχείου του Πνευματικού Κέντρου και το Αρχείο του Δήμου Λέρου . Στο τελευταίο μεταξύ των άλλων περιλαμβάνονται και 380 αρχιτεκτονικά σχέδια της πόλης του Λακκιού που σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε από τους Ιταλούς την περίοδο 1930-1940.

Με την ΙΣΤ/234/14-4-1992 απόφαση ( ΦΕΚ 272/17-4-1992 ) καθορίζεται η λειτουργία του ως αυτοτελές γραφείο με τον τίτλο ΓΑΚ- Τοπικό Αρχείο Λέρου .Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του Προϊστάμενου του Μανόλη Ήσυχου (1949-2001) , έργο ζωής του οποίου αποτελεί η συγκρότηση του Τοπικού Αρχείου , τον Ιανουάριο του 2001, το Τοπικό Αρχείο θα παραμείνει κλειστό μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2002 . Από τότε λειτουργεί κανονικά με νέο προϊστάμενο.

Το Τοπικό Αρχείο Λέρου στεγάζεται στο ισόγειο ιστορικού διώροφου νεοκλασικού κτιρίου στον Πλάτανο Λέρου .Το κτίριο κτίστηκε το 1899 από τον ευεργέτη του νησιού Νικόλαο Τσιγαδά – Πασά για να στεγάσει την Δημογεροντία . Στην πρόσοψη του και πάνω από την εξωτερική πόρτα υπάρχει μαρμάρινη πλάκα με την επιγραφή: ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑ ΛΕΡΟΥ 1899 ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΔΑΠΑΝΑΙΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΤΣΙΓΑΔΑ ΒΕΗ.

Η διεύθυνση του είναι:

ΓΑΚ/ΤΟΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΛΕΡΟΥ – Πλάτανος – 85400 Λέρος

Τηλ 2247360230 Τηλ-Fax 2247360230

κινητό: 6936805048

e-mail : mail@gak–lerou.dod.sch.gr